Μια πρωτότυπη έκθεση στο Παρίσι, αφιερωμένη σε τρίχες

«Vanitas» by Martin Margiela, 2019. Courtesy the artist and Zeno X Gallery, Antwerp. Produced by Lafayette Anticipations.

Η έκθεση «Des Cheveux et des poils» καταδεικνύει πώς τα χτενίσματα και η περιποίηση των ανθρώπινων μαλλιών έχουν συμβάλει στην κατασκευή της εμφάνισης εδώ και αιώνες.

Χωρισμένη σε πέντε θεματικές ενότητες, η έκθεση διερωτάται τι καθιστά τα μαλλιά, στον ελληνορωμαϊκό και ιουδαιοχριστιανικό πολιτισμό, χαρακτηριστικό του ζώου και της αγριότητας και εξηγεί γιατί τα μαλλιά έπρεπε να εξημερώνονται συνεχώς για να απομακρύνουν τη γυναίκα ή τον άνδρα από το ζώο.

Όσο περισσότερα, τόσο καλύτερα»: αν αυτή η φράση ταιριάζει γάντι με κάτι, αυτό είναι τα μαλλιά! Η έκθεση «Des Cheveux et des poils» στο Musée des Arts décoratifs γίνεται στο Παρίσι, στην καρδιά της περούκας.

Η τρίχα, τα μαλλιά και η αξία τους απογειώθηκαν από τον Λουδοβίκο τον ΙΔ’, γιατί ο «Βασιλιάς Ήλιος», που από 17 ετών, είδε τα μαλλιά του να αραιώνουν, προσέλαβε γύρω στους πενήντα περουκιέρηδες για να διασώσουν τη φήμη και τη δημόσια εικόνα του, δημιουργώντας μια τάση που οδήγησε όλες τις ευρωπαϊκές αυλές να την ακολουθήσουν, με όλο και πιο εκκεντρικές, σχεδόν εξωπραγματικές δημιουργίες, με τα κεφάλια να μοιάζουν γλυπτά ροκοκό, να είναι στολισμένα με περίτεχνα κοσμήματα, πριν βρεθούν στα καλάθια κάτω από τις λαιμητόμους της Γαλλικής Επανάστασης, που έβαλε τέλος σε μια από τις πιο επιδεικτικές και εντυπωσιακές μόδες.

Charlie Le Mindu, Ξανθά χείλη, από την κολεξιόν Άνοιξη/ Καλοκαίρι 2010 «Girls of paradise». Φωτο: © Samir Hussein

Όμως, και στον 20ό αιώνα, έχετε αναρωτηθεί ποτέ τι θα ήταν ο Άντι Γουόρχολ χωρίς την περούκα του;

Τα μαλλιά, τα χτενίσματα, η περιποίησή τους, η όψη τους, απασχολούν τους ανθρώπους και την τέχνη εδώ και αιώνες και η έκθεση «Des Cheveux et des poils», που θα διαρκέσει από τις 5 Απριλίου έως τις 17 Σεπτεμβρίου 2023, καταδεικνύει πώς τα χτενίσματα και η περιποίηση των ανθρώπινων μαλλιών έχουν συμβάλει στην κατασκευή της εμφάνισης εδώ και αιώνες.

Τα μαλλιά είναι μια ουσιώδης πτυχή της ταυτότητας του ατόμου και συχνά χρησιμοποιούνται ως μέσο έκφρασης της προσήλωσής μας σε μια μόδα, μια πεποίθηση, αλλά και ως διαμαρτυρία, με πιο πρόσφατη τις γυναίκες του Ιράν που κόβουν τα μαλλιά τους διεκδικώντας την ορατότητα και τη φωνή τους. Τα μαλλιά παίζουν με έννοιες όπως η θηλυκότητα και ο ανδρισμός, το επιμελημένο και το ατημέλητο.

Χωρισμένη σε πέντε θεματικές ενότητες, η έκθεση διερωτάται τι καθιστά τα μαλλιά, στον ελληνορωμαϊκό και ιουδαιοχριστιανικό πολιτισμό, χαρακτηριστικό του ζώου και της αγριότητας και εξηγεί γιατί τα μαλλιά έπρεπε να εξημερώνονται συνεχώς για να απομακρύνουν τη γυναίκα ή τον άνδρα από το ζώο.

Μέσα από 600 έργα η έκθεση εξερευνά από τον 15ο αιώνα μέχρι σήμερα τα θέματα που ενυπάρχουν στην ιστορία των χτενισμάτων, αλλά και τα ερωτήματα που σχετίζονται με τις τρίχες του προσώπου και του σώματος.

Από τον αγαπημένο κομμωτή της Μαρίας Αντουανέττας Léonard Autier και τον περίφημο κομμωτή Alexandre de Paris μέχρι τα μεγάλα ονόματα της μόδας, όπως ο Alexander McQueen και ο Martin Margiela, όλοι παρουσίασαν κατά καιρούς μοναδικές δημιουργίες με υλικό τα μαλλιά.

Το πρώτο μέρος της έκθεσης ανοίγει με τη μελέτη της εξέλιξης των γυναικείων χτενισμάτων, ενός πραγματικού δείκτη κοινωνικής θέσης και ταυτότητας. Στον Μεσαίωνα, υπακούοντας στην εντολή του Απόστολου Παύλου, η χρήση του πέπλου επιβάλλεται στις γυναίκες, μέχρι τον 15ο αιώνα. Σταδιακά, το εγκαταλείπουν υπέρ των εξωφρενικών χτενισμάτων που ανανεώνονται συνεχώς. Τον 17ο αιώνα, το χτένισμα Hurluberlu (εκκεντρικό), αγαπητό στη Madame de Sévigné, και το Fontange, ένα περίτεχνο χτένισμα με φιόγκους και κορδέλες που πήρε το όνομά του από την ερωμένη του Λουδοβίκου XIV, έγιναν φαινόμενα της μόδας.

Γύρω στο 1770, τα ψηλά χτενίσματα, γνωστά ως Poufs, είναι αναμφίβολα ο πιο αναγνωρίσιμος τρόπος χτενίσματος της εποχής, ενώ τον 19ο αιώνα τα γυναικεία χτενίσματα, είτε εμπνευσμένα από την αρχαία Ελλάδα είτε από το στυλ Πομπαντούρ, είναι εξίσου περίπλοκα.

Μαλλιά και μούσια και σύμβολα θάρρους

Επεξεργασία Μαλλιά και περούκες Facebook Twitter

 Charlie Le Mindu, Ξανθά χείλη, από την κολεξιόν Άνοιξη/ Καλοκαίρι 2010 «Girls of paradise». Φωτο: © Samir Hussein

Μετά τα άτριχα πρόσωπα του Μεσαίωνα, γύρω στο 1520 αρχίζει να εμφανίζεται η γενειάδα, σύμβολο του θάρρους και της δύναμης. Στις αρχές του 16ου αιώνα, οι τρεις μεγάλοι δυτικοί μονάρχες, ο Φραγκίσκος Α΄, ο Ερρίκος Η΄ και ο Κάρολος Ε΄, ήταν νέοι και είχαν εντυπωσιακές γενειάδες που συνδέονταν τότε με το ανδροπρεπές και πολεμικό πνεύμα.

Από τη δεκαετία του 1630 έως το τέλος του 18ου αιώνα, το άτριχο πρόσωπο και η περούκα ήταν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αυλικών. Οι τρίχες στο πρόσωπο δεν επανεμφανίστηκαν μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, με το μουστάκι, τις φαβορίτες και τα γένια: αυτός ο αιώνας ήταν μακράν ο πιο τριχωτός στην ιστορία της ανδρικής μόδας. Ένα πλήθος μικροαντικειμένων που χρησιμοποιούνται, από το κερί για το μουστάκι και τις βούρτσες μέχρι τα σίδερα για μπούκλες, μαρτυρούν τον ενθουσιασμό για το μουστάκι και τα γένια.

Μυστακοφόροι και γενειοφόροι δεν έλειψαν σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, με αποκορύφωμα την επιστροφή της γενειάδας μεταξύ των Hipsters στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η μόδα της γενειάδας, το επαναλανσάρισμα μια ατέλειωτης ποικιλίας προϊόντων, επανέφερε στη μόδα και τα μπαρμπέρικα, αναγέννησε το επάγγελμα του κουρέα που είχε εξαφανιστεί από τη δεκαετία του 1950. Σήμερα, τα πυκνά γένια τείνουν να δώσουν τη θέση τους στο μουστάκι, που είχε εγκαταλείψει τα πρόσωπα από τη δεκαετία του 1970.

Ένα άλλο θέμα της έκθεσης είναι γενικώς η τριχοφυΐα του σώματος. Η τριχοφυΐα είναι σπάνια ή και απούσα από την αρχαία απεικόνιση των σωμάτων. Το άτριχο σώμα είναι συνώνυμο του εξιδανικευμένου σώματος, ενώ το τριχωτό σώμα συνδέεται με την αρρενωπότητα. Μόνο οι λάτρεις των «ανδροπρεπών» αθλημάτων, όπως η πυγμαχία και το ράγκμπι, καθώς και οι ερωτικές απεικονίσεις ή οι ιατρικές γκραβούρες, απεικονίζουν άτομα καλυμμένα με τρίχες.

Το 1972, ο ηθοποιός Burt Reynolds πόζαρε γυμνός με το τριχωτό του σώμα για το περιοδικό «Cosmopolitan».

Γύρω στα 1910-1920, όταν το γυναικείο σώμα ήταν εκτεθειμένο, οι διαφημίσεις στα περιοδικά διαφήμιζαν τα οφέλη των αλοιφών αφαίρεσης των τριχών και των πιο αποτελεσματικών ξυραφιών για την εξάλειψή τους. Το 1972, ο ηθοποιός Burt Reynolds πόζαρε γυμνός με το τριχωτό του σώμα για το περιοδικό «Cosmopolitan», αλλά πενήντα χρόνια αργότερα οι άφθονες τρίχες δεν είναι πλέον στη μόδα. Από το 2001, οι αθλητές που φωτογραφίζονται γυμνοί για ημερολόγια όπως το «Les dieux du stade» έχουν αυστηρά ελεγχόμενη τριχοφυΐα.

Ένα ακόμα πεδίο που αναδεικνύει η έκθεση αφορά στην περιποίηση των μαλλιών, στο hair styling. Ένας καθώς πρέπει άνθρωπος δεν μπορεί να έχει απεριποίητα μαλλιά, αυτό επικρατεί και σήμερα, ενώ παλιότερα ήταν ανεπίτρεπτο μια γυναίκα της αστικής τάξης να έχει ξέπλεκα μαλλιά. Ένας πίνακας του Franz-Xaver Winterhalter, με ημερομηνία 1864, που απεικονίζει την αυτοκράτειρα Σίσι με τα μαλλιά της λυμένα, ήταν κρεμασμένος στο προσωπικό γραφείο του Φραγκίσκου Ιωσήφ σε μέρος όπου κανένας δεν είχε πρόσβαση.

                                            Σίσι

Αν η περούκα του Άντι Γουόρχολ είναι η πιο διάσημη του 20ού αιώνα, σήμερα τα hairpieces και οι περούκες χρησιμοποιούνται στην υψηλή μόδα, κατά τη διάρκεια επιδείξεων μόδας ή, φυσικά, για να κρύψουν την τριχόπτωση. Ωστόσο η μόδα που θέλει τους άντρες με ξυρισμένα κεφάλια έσωσε πολλούς από τα περουκίνια, το κρύψιμο της φαλάκρας με τρόπους που παλιά ήταν ευφάνταστοι και κάπως αστείοι εξέλειψε και όλα μάλλον κυλάνε πιο «ομαλά και ακίνδυνα».

Η περούκα του Άντι Γουόρχολ είναι η πιο διάσημη του 20ού αιώνα. Φωτο: Chris Makos, Andy Portrait 1, 1986. Courtesy of Fahey/Klein Gallery, Los Angeles

Το χρώμα των μαλλιών πάντα έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο, ακόμα και ως συμβολισμός. Το ξανθό είναι το αθώο χρώμα των γυναικών και της παιδικής ηλικίας, το κόκκινο συμβολίζει τις φλογερές γυναίκες αλλά και τις μάγισσες – τις κοκκινομάλλες τις έκαιγαν στον Μεσαίωνα.

Το χρώμα των μαλλιών συνοδεύεται από στερεότυπα αιώνων μέχρι τις μέρες μας: «Οι Άντρες Προτιμούν τις Ξανθιές», οι ξανθιές είναι χαζές, οι καστανές βαρετές. Όλοι όμως ξέρουμε ότι τίποτα δεν δηλώνει το χρώμα των μαλλιών ανεξάρτητα από τον χαρακτήρα και τα χαρακτηριστικά μας.

Ωστόσο άντρες και γυναίκες αλλάζουν χρώμα μαλλιών, και τα τεχνητά, εξωπραγματικά χρώματα έρχονται και φεύγουν από τη μόδα, με τις αποχρώσεις να έχουν γίνει επιστήμη και τους colorist μια μεγάλη και περιζήτητη κατηγορία επαγγελματιών, που φυσικά χρησιμοποιούν πλήθος μικροαντικειμένων γιατί τα γκάτζετ της κομμωτικής τέχνης είναι κυριολεκτικά από τα πιο ευφάνταστα.

Στην έκθεση υπάρχουν οι «διαβολικές μηχανές» των περμανάντ και τα σεσουάρ της δεκαετίας του 1920 και φυσικά και οι επόμενες γενιές μηχανημάτων, όταν μεταπολεμικά η κομμωτική έγινε «υψηλή» και ως haute coiffure ανέδειξε το επάγγελμα σε καλλιτεχνικό κλάδο και γαλλικό savoir-faire.

Ο αιώνας μας αλλά και ο 20ός αιώνας μάς έχουν χαρίσει εμβληματικά χτενίσματα, το σινιόν του 1900, το κούρεμα «α λα γκαρσόν» της δεκαετίας του 1920, τα μαλλιά με περμανάντ της δεκαετίας του 1930, το πίξι και το σαγρέ της δεκαετίας του 1960, τα μακριά μαλλιά της δεκαετίας του 1970, τα ογκώδη χτενίσματα της δεκαετίας του 1980, οι ανταύγειες και οι μες της δεκαετίας του 1990, για να φτάσουμε στο σήμερα που όλες οι τάσεις δημιουργούν ένα ενδιαφέρον mix. Κι ας μη βλέπουμε μοϊκάνες των πανκ, ατημέλητα μαλλιά του grunge ή τα ξυρισμένα κεφάλια των skinheads που πραγματικά αποτελούσαν μια γνήσια έκφραση περισσότερο ιδεολογική παρά αισθητική, τα μαλλιά είναι ζήτημα ταυτότητας, πέρα από τις μόδες.

Αληθινά ή ψεύτικα, αποτελούν μια δήλωση που αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη ή μικρότερη σοβαρότητα. Κρύβει ή αποκαλύπτει όσα εμείς αποφασίζουμε να αποκαλύψουμε για τον εαυτό μας. Και μας προκαλεί να πειραματιστούμε με κάτι που μπορεί να αλλάξει όποτε το αποφασίσουμε. Γιατί ποιος δεν ζηλεύει κατά βάθος τα ωραία μαλλιά;

Marisol Suarez, Πλεγμένη περούκα, Φωτο: ©Katrin Backes

Alexis Ferrer, Τυπωμένο Hairpiece για την Wella Professionals Global Creative Artist, 2021, Φωτο: © Rafa Andreu

Dr. Henna, Μπριγιαντίνη σε υγρή μορφή από το 1950. Φωτο: Collection Alain Blackman

Σακάκι από συνθετικές περούκες, Φθινόπωρο-Χειμώνας 2008-2009 («Artisanal» collection), courtesy Galliera Palais Musée de la Mode de la Ville de Paris