Μνήμες του νεοκλασικού Πειραιά

Ένα βιβλίο αναφοράς για τον Πειραιά είναι το έργο του ιστορικού Βάσια Τσακόπουλου: «Πειραιάς, Η Ιστορία του ελληνικού Μάντσεστερ, 1870-1920». Το θυμήθηκα διαβάζοντας

την είδηση που από την Παρασκευή φιλοξενεί το Portnet για το γεγονός ότι κατά τις εργασίες κατασκευής του μετρό, απέναντι από το ΝΑΤ, στον Τινάνειο κήπο, βρέθηκαν τα θεμέλια του εμβληματικού κτιρίου που έμεινε γνωστό στην Ιστορία ως «Ρολόι». Το Ρολόι θεμελιώθηκε ακριβώς το 1869 και συμβολίζει την είσοδο της πόλης σε μια εποχή 50 χρόνων στην οποία καταγράφεται μια εκπληκτική ανάπτυξη στο εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιομηχανία.

Μνημεία αυτής της ανάπτυξης, όπως βλέπει κανείς σε γκραβούρες εκείνης της εποχής, τα πολλές φορές εντυπωσιακά νεοκλασικά του Πειραιά. Μιλώντας για γκραβούρες εποχής, οι πιο δημοφιλείς είναι εκείνες που δείχνουν το Πασαλιμάνι να στεφανώνουν την ακτογραμμή του μέχρι την πλατεία Αλεξάνδρας εντυπωσιακές νεοκλασικές κατοικίες. Αλλά δεν ήταν μόνο στο Πασαλιμάνι. Στο κέντρο, σε κάθετους δρόμους, όπως η Αλκιβιάδου, η Καραΐσκου, η Υψηλάντου, τα συνήθως διώροφα νεοκλασικά σπίτια στέγαζαν ευκατάστατες οικογένειες Πειραιωτών. Μάλιστα η αρχιτεκτονική αυτή είχε τόσο επηρεάσει τους Πειραιώτες που και φτωχικές κατοικίες πολλές φορές έπαιρναν στοιχεία και μιμούνταν, όχι πάντα με επιτυχία, αυτό το στυλ.

Το 1967, κατεβήκαμε οικογενειακώς από το σχετικά φτωχικό σπίτι μας στον Άγιο Νείλο, που είχε εξωτερικά στοιχεία δήθεν νεοκλασικού, σε ένα σύγχρονο διαμέρισμα στην Φρεαττύδα. Η πολυκατοικία είχε μόλις αναγερθεί με τη γνωστή μέθοδο της αντιπαροχής, στη θέση δύο εντυπωσιακών νεοκλασικών κατοικιών, του Πετρίδη και του Ζαρταλούδη. Για πολλά χρόνια, τα μεγάλα νεοκλασικά σπίτια της περιοχής ήταν γνωστά με το όνομα του ιδιοκτήτη τους. Αλλά και η ταβέρνα του Γουζούαση, ακριβώς δίπλα, που άντεξε αρκετά χρόνια ακόμη, ως μάλλον πολυτελείας κέντρο, νεοκλασικά χαρακτηριστικά είχε το κτίριο που τη στέγαζε, πριν μετατραπεί σε ένα μάλλον αδιάφορο κτίριο γραφείων.

Σε μια κρίση δημοκρατικής αντίληψης μέσα στη Χούντα, θεωρήθηκε σχεδόν «αντιστασιακή» πράξη, να ακολουθήσουν τα παιδιά της οικογένειας μια αντίστροφη πορεία από εκείνη που η ίδια η οικογένεια ακολούθησε σε ότι αφορά την κατοικία της. Έτσι, από το ιδιωτικό σχολείο στο οποίο φοιτούσαμε βρεθήκαμε κάποια στιγμή στο δημόσιο σχολείο της γειτονιάς, το 20ο Δημοτικό Σχολείο, που στεγαζόταν στο εξαιρετικό κτίριο του Ταγκόπουλου, στην Ιωνιδών. Ένα σπίτι τόσο μεγάλο, που στέγαζε τουλάχιστον 12 τάξεις (δύο τμήματα ανά έτος) με τεράστια αυλή, ψηλά ταβάνια, θεόρατες ξύλινες πόρτες, εντυπωσιακά παράθυρα, επιβλητικές ξύλινες σκάλες στο εσωτερικό του και μαρμάρινες έξω, μπαλκόνια, δένδρα μέσα στην αυλή και ξεχωριστό σπιτάκι για το υπηρετικό προσωπικό. Στέκει ακόμη εκεί, σιωπηλός μάρτυρας ενός ένδοξου παρελθόντος και μιας περιόδου κατά την οποία υπηρέτησε τη δημόσια εκπαίδευση, εγκαταλελειμένο, δίπλα στο πολύβουο – αδιάφορο αρχιτεκτονικά – σύγχρονο σχολείο όπου έχει μεταφερθεί πλέον το «20ο».

Αλλά και τα Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια Σταυριανάκου, στη Φρεαττύδα, απένατι από την θρυλική «Τερψιχόρη», στην εμβληματική έπαυλη Σκουλούδη στεγάστηκαν. Σήμερα εκεί υπάρχει ένα συγκρότημα τεσσάρων οχταόροφων πολυκατοικιών. Και στην Καστέλα όμως, το σχολείο του Μπαχλιτζανάκη σε ιδιωτική κατοικία στεγαζόταν για χρόνια, μια έπαυλη όχι τυπικά νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, αλλά κτισμένη με μάλλον εκλεκτικιστικά στοιχεία. Μένει βουβό κι αυτό, με τους ιδιοκτήτες του πιθανότατα να περιμένουν να πέσει κάποια στιγμή. Μένοντας στην περιοχή, δεν μπορεί φυσικά κανείς να μην αναφερθεί στο κτίριο του Τσίλερ, πάνω στην πλατεία Αλεξάνδρας, τυπικό αρχιτεκτόνημα που όρισε μια ολόκληρη εποχή. Για πολλά χρόνια στέγασε το καφενείο του Καραντάση και αργότερα την μπυραρία του Δεληγιάννη, που έχει δώσει το όνομά του και στη στάση του τρόλεϊ απέναντι.

Γυμνάσιο πήγα το 1974, αμέσως μετά την πτώση της Χούντας, στο νέο κτίριο του 2ου Γυμνασίου Αρρένων Πειραιώς, στην Αφεντούλη. Το κτίριο είχε εγκαινιαστεί μόλις την προηγούμενη χρονιά. Είναι αυτό το απαρέδεκτα πολυόροφο για σχολείο κτίριο που στεγάζει σήμερα το 1ο Γυμνάσιο και Λύκειο Πειραιά. Τότε πηγαίναμε και απογεύματα κάποιες μέρες στο σχολείο. Εκείνο που με εντυπωσίαζε ήταν ότι από τον 2ο ή 3ο όροφο του σχολείου, στα τελευταία διαλείμματα όταν είμασταν απογευματινοί, εκεί, προς τις αρχές της άνοιξης, μπορούσαμε να δούμε, έστω κλεφτά, κάποιες σκηνές από τις ταινίες που έπαιζε το «Φαντάζιο». Ο θερινός κινηματογράφος που λειτουργούσε δίπλα ακριβώς, από τον οποίον σώζεται ευτυχώς η είσοδός του και το κουβούκλιο προβολής, παρά τις κατά καιρούς προσπάθειες της Μητρόπολης Πειραιά, που επιμένει ότι έχει τίτλους ιδιοκτησίας, η οποία ήθελε κάποτε να το κατεδαφίσει για να φτιάξει εκεί σούπερ μάρκετ.

Όταν σχολάγαμε, αγαπημένος δρόμος για να επιστρέψουμε στη Φρεαττύδα ήταν για την παρέα η οδός Ευεργετών. Παράλληλη της Αφεντούλη προς την Τζανή. Ο λόγος ήταν οι πολλές νεραντζιές του δρόμου, που μας προμήθευαν άφθονα νεράντζια για να παίξουμε μπάλα (!), σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ακόμη και τη δεκαετία του ’70, σπάνια περνούσαν από εκεί αυτοκίνητα. Ο δόμος ήταν γεμάτος νεοκλασικά σπίτια. Το ένα δίπλα στο άλλο. Σήμερα κάποια προσπαθούν να ανασάνουν ανάμεσα στις πολυκατοικίες.

Σε άλλους δρόμους στάθηκαν πιο τυχερά. Στην Υψηλάντου, ψηλά προς την Πύλης, στην Ευαγγελίστρια, και κυρίως στη Βούλγαρη, χαμηλά προς το Πασαλιμάνι, αλλά και στην Περικλέους, μετά την Αγγλικανική Εκκλησία στην Τερψιθέα, μια σειρά νεοκλασικών κατοικιών υπενθυμίζει με την παρουσία της μιαν άλλη εποχή. Είναι καλοδιατηρημένα και τα περισσότερα κατοικούνται ακόμη. Εκεί κοντά, στο άγαλμα της Μητέρας, η Οικία Μεταξά, που μέχρι πρόσφατα στέγαζε την επιχείρηση Γλου, αποτελεί πάντα μια εντυπωσιακή υπόμνηση μιας εποχής που σφράγισε την πορεία της πόλης.

Οι «Διαδρομές» ψηλάφισης των μνημείων του νεοκλασικού Πειραιά θα μπορούσαν να είναι ατέλειωτες. Κλείνω με ένα αισιόδοξο δεδομένο. Στη οδό Αλκιβιάδου, ανάμεσα σε πολυκατοικίες και ξεχασμένα σιωπηλά νεοκλασικά, αυτές τις μέρες γίνονται εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης ενός πολύ μεγάλου οικήματος μεταξύ Σωτήρος και Μπουμπουλίνας. Με μάτι περίεργου και όχι ειδικού μπορεί να θαυμάσει κανείς τις υπέροχες ξύλινες πόρτες και τα κουφώματα και να αντιληφθεί ότι οι ιδιοκτήτες του έχουν στόχο να του ξαναδώσουν ζωή.

Αλλά είτε με ανακαινισμένα όπως αυτό, είτε σιωπηλά όπως τα τρία συνεχόμενα μεγάλα κτίρια που υπάρχουν επί της Καραΐσκου στην Τερψιθέα, ο νεοκλασικός Πειραιάς παραμένει μια περίοδος ορόσημο για την Ιστορία της πόλης.

Πηγή