Ολοι έχουμε ένα μυστικό όπλο εναντίον των κακών διαθέσεων: ένα ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα

Ξεπερνάμε την κακή διάθεση, πολύ νωρίτερα από ό, τι προβλέπουμε, χάρη στο συγκεκαλυμμένο έργο του ψυχολογικού ανοσοποιητικού συστήματος.

Ένα από τα πιο απίστευτα πράγματα του ανθρώπινου μυαλού είναι η αντοχή του. Ας το παραδεχτούμε, η ζωή μπορεί να είναι αρκετά καταθλιπτική κατά καιρούς, κι όμως οι άνθρωποι γενικά ωθούνται σε αυτήν με σχεδόν τον ίδιο ζήλο όπως έκαναν πάντοτε, μερικές φορές ακόμα και με ένα «ελατήριο» στο βήμα τους και ένα χαμόγελο στο πρόσωπό τους.

Πώς γίνεται την μία ημέρα να φαίνεται σαν να πρόκειται να τελειώσει ο κόσμος και την

επόμενη να υπάρχει ελπίδα; Και πώς γίνεται οι κακές διαθέσεις μας να εξανεμίζονται τόσο απρόσμενα, σαν ένα τούβλο να βγάζει φτερά και να χάνεται στον καταγάλανο ουρανό;

Ο λόγος είναι ότι όλοι έχουμε ένα μυστικό όπλο εναντίον των κακών διαθέσεων: ένα ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα. Όταν βιώνουμε γεγονότα που μας οδηγούν σε μία αδιάκοπη συναισθηματική πάλη, αρχίζει να επιδρά για να προσπαθήσει να μας προστατεύσει από το χειρότερο.

Η διαφορά μεταξύ φυσικού και ψυχολογικού ανοσοποιητικού συστήματος είναι ότι ξέρουμε τα πάντα για το πρώτο. Όταν έχουμε ένα κρύωμα, μπορούμε να δούμε και να νιώσουμε αμυντικά συστήματα του σώματός μας να ενεργοποιούνται. Δεν ισχύει το ίδιο για το ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα. Περιέργως φαίνεται να μην παρατηρούμε ότι εργάζεται ασταμάτητα για τη μείωση των αρνητικών συναισθημάτων μας, όπως επίσης ότι το μυστικό μας όπλο είναι μυστικό και από εμάς τους ίδιους.

Πόσο άσχημα θα σας κάνει να αισθάνθείτε η απόρριψη;

Ο Daniel T. Gilbert του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ και οι συνεργάτες του διερεύνησαν αυτό το περίεργο φαινόμενο σε μια σειρά από κλασικές μελέτες κοινωνικής ψυχολογίας (Gilbert et al., 1998). Δημιούργησαν μια κατάσταση, με την οποία σχεδόν όλοι είμαστε εξοικειωμένοι: πρόκειται για μια επαγγελματική συνέντευξη και την απόρριψη από αυτήν.

Πρώτα ώθησε τους συμμετέχοντες να πιστεύουν ότι επρόκειτο για μια επαγγελματική συνέντευξη, αλλά, προηγουμένως, μεταξύ άλλων αλυσιτελών ερωτήσεων, τους ρώτησε πώς θα ένιωθαν αν δεν προσλαμβάνονταν.

Φυσικά δεν υπήρχε δουλειά για να αποκτήσει κανείς και, όπως αρμόζει σε αυτές τις περιπτώσεις, τους είπαν ότι δεν προσλήφθηκαν. Στη συνέχεια, ζήτησαν, και πάλι διακριτικά, πώς αισθάνονται τώρα.

Αυτό που ενδιέφερε τον Gilbert και τους συνεργάτες του ήταν να δείξουν αυτή τη διαφορά μεταξύ του πώς οι άνθρωποι προέβλεψαν ότι θα αισθάνονταν και πως όντως αισθάνονταν. Με άλλα λόγια: καταλαβαίνουν οι άνθρωποι ότι έχουν ένα ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα και ότι θα καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για τη βελτίωση της ψυχικής τους κατάστασης, μετά την απόρριψη;

Υπήρξε επίσης και μια μικρή αλλαγή σε συναισθηματικό επίπεδο: στους μισούς από τους συμμετέχοντες είχαν πει ότι ήταν στο στάδιο της αξιολόγησης για την εργασία από ένα άτομο και στους άλλους μισούς από τρεις ανθρώπους. Αυτό σημαίνει ότι για τους μισούς που αξιολογήθηκαν από ένα άτομο ήταν ευκολότερος ο εξορθολογισμός της απόρριψης αφού όταν υπάρχει μόνο ένα άτομο να αποφασίσει είναι πιο εύκολο να φανταστεί κανείς ότι η απόφαση είχε να κάνει περισσότερο με τις ατομικές προτιμήσεις του ατόμου. Το να απορριφθούν από τρία άτομα, όμως, αφήνει την αίσθηση στον υποψήφιο οτι είναι μια πιο αξιόλογη απόφαση.

Δεν είναι τόσο άσχημα όσο νομίζεις

Ορίστε τι βρήκαν οι επιστήμονες: Οι άνθρωποι προέβλεψαν ότι αν είχαν απορριφθεί θα ένιωθαν περίπου 2 βαθμούς χειρότερα σε μια κλίμακα από 1 έως 10 σε σχέση με τη διάθεσή τους, όταν άρχισαν το πείραμα. Αμέσως μετά την απόρριψη εκείνων για τους οποίους η απόρριψη ήταν εύκολη για τον εξορθολογισμό, έπεσε αισθητά μόνο 0,4 βαθμούς χειρότερα στην κλίμακα, όχι 2 βαθμοί χειρότερα. Και μετά από 10 λεπτά αισθάνθηκαν εξίσου ευτυχής όπως όταν άρχισαν το πείραμα. Το ανοσοποιητικό σύστημα είχε κάνει το έργο του και οι προβλέψεις των ανθρώπων ήταν λάθος.

Τα νέα δεν ήταν τόσο καλά για τους συμμετέχοντες στη δύσκολη για τον εξορθολογισμό κατάσταση, αλλά και πάλι δεν ήταν τόσο άσχημα όσο αναμενόταν. Αντί για 2 βαθμούς λιγότερους στην κλίμακα 1 έως 10, σημείωσαν πτώση 0,68 βαθμούς αμέσως, και πτώση κατά 1,25 βαθμούς μετά από 10 λεπτά, όταν η απόρριψη είχε γίνει πραγματικά κατανοητή. Η πίεση ήταν πολύ μεγαλύτερη για το ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα σε αυτή την κατάσταση και δεν τα πήγε τόσο καλά.

Ακόμα, καμία από τις ομάδες δεν αισθάνθηκε τόσο άσχημα όσο νόμιζαν. Και αυτό το πείραμα επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά σε άλλες μελέτες ψυχολογίας. Όταν μας πλήγει μια από τις συχνές αναποδιές της ζωής σε μια ευαίσθητη ζώνη, το ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα αρχίζει το έργο του, τον εξορθολογισμό του τι έχει συμβεί και με την πάροδο του χρόνου, το σταματά από το να μας πληγώνει όσο περιμέναμε.

Στην ίδια εργασία, ο Gilbert και οι συνεργάτες του, εξέθεσαν μελέτες για ανθρώπους που απορρίπτονται από τους συντρόφους τους. Ανέφεραν ότι οι προσωπικότητές τους είναι ελλιπείς και οι ακαδημαϊκοί παρέλειψαν να πάρουν θέση. Το μοτίβο επαναλαμβάνεται: άνθρωποι σκέφτονται ότι πρόκειται να αισθανθούν άσχημα, αλλά γενικά δεν είναι τόσο άσχημα όσο αναμένεται και οι άνθρωποι αναρρώνουν πιο γρήγορα από ό, τι προβλέπουν.

Το φιλεύσπλαχνο ασυνείδητο

Το ίδιο το γεγονός ότι δεν φαίνεται να παρατηρούμε το ψυχολογικό ανοσοποιητικό μας σύστημα είναι ίσως ο μόνος λόγος που αυτό λειτουργεί. Σε τελευταία ανάλυση, για να αισθανόμαστε καλύτερα, πρέπει να ξεχάσουμε εύκολα κάποια σημαντικά γεγονότα, όπως το πόσο πολύ θέλαμε τη δουλειά που δεν πήραμε, το πόσο αγαπούσαμε τον σύντροφο που μας απέρριψε ή το πόσο απολαμβάναμε το παγωτό που μόλις έπεσε.

Στο σημείο αυτό θεωρώ χρήσιμο να αναφέρω την θεωρεία γνωστικής ασυμφωνίας του Festinger που εξηγεί, ίσως, πώς λειτουργεί το ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα. Η Θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας στηρίζεται στην γενική αρχή ότι τα ασυνεπή γνωστικά στοιχεία δημιουργούν μια δυσάρεστη ψυχολογική κατάσταση, που οδηγεί σε συμπεριφορές σχεδιασμένες για την επίτευξη συνέπειας, η οποία είναι ψυχολογικά ευχάριστη. Σύμφωνα με την θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας, αν δύο ή περισσότερα γνωστικά στοιχεία (στάσεις, απόψεις, πεποιθήσεις που έχει ένα άτομο) είναι ασύμφωνα μεταξύ τους (δηλαδή δεν ταιριάζουν), το άτομο βρίσκεται σε μια δυσάρεστη κατάσταση ψυχολογικής έντασης (γνωστική ασυμφωνία) την οποία προσπαθεί να μειώσει είτε αλλάζοντας ένα ή και περισσότερα από τα ασύμφωνα γνωστικά στοιχεία, είτε ψάχνοντας για νέα στοιχεία που θα ενισχύσουν κάποια ή θα αποδυναμώσουν άλλα από τα υπάρχοντα ασύμφωνα στοιχεία ώστε να επέλθει η συμφωνία. Έτσι για παράδειγμα, στην προκειμένη περίπτωση του πειράματος, αρχικά τα άτομα δυσαρεστήθηκαν με την μη πρόσληψή τους και κατόπιν σκέφτηκαν ότι έτσι και αλλιώς δεν ήταν μια θέση την οποία ήθελαν πραγματικά εξαρχής. Έτσι λύνεται η γνωστική ασυμφωνία και τα άτομα επανέρχονται στην πρότερη ευχάριστη κατάσταση.

Από την άλλη πλευρά η όλη διαδικασία μας θυμίζει τους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ που περιέγραψε ο Freud και κυρίως αυτόν της εκλογίκευσης. Εκλογίκευση σημαίνει ότι τα άτομο προσπαθεί με λογικά επιχειρήματα να αποδείξει στον ίδιο τον εαυτό του και τους άλλους ότι οι πράξεις του, οι επιθυμίες του, και γενικά τα κίνητρα της συμπεριφοράς του, είναι ορθά και συνεπώς παραδεκτά. Καταφεύγει σε αίτια που θεωρεί αληθινά και που το ανακουφίζουν. Η αμυντική αξία της εκλογίκευσης είναι διπλή: βοηθά το άτομο να δικαιώνει τις πράξεις και τις σκέψεις του, και το βοηθάει συγχρόνως να απαλύνει την απογοήτευση που προκαλεί η ματαίωση ενός σκοπού ή μιας επιθυμίας. Έτσι παραδείγματος χάριν, ο υποψήφιος που αποτυγχάνει τις εισαγωγικές εξετάσεις ισχυρίζεται πως είναι ικανοποιημένος γιατί η επιλογή που είχε κάνει δεν ήταν της αρεσκείας του.

Τέλος, όλες αυτές οι διαδικασίες λαμβάνουν χώρα σε ένα ασυνείδητο επίπεδο, που ως γνωστόν, εκεί εδράζεται το Αυτό. Το Αυτό είναι το πιο βασικό, πρωτογενές και πρωτόγονο τμήμα του ψυχικού κόσμου, πάντα στη θεωρεία του Freud. Δεν είναι αποτέλεσμα μα αίτιο μιας δύναμης πρωταρχικής, που δίνει σχήμα και μορφή στη συνείδηση, ο σκοτεινός χώρος της ψυχικής ενέργειας από όπου πηγάζει η ζωή. Εκτός των άλλων ιδιοτήτων και λειτουργιών του, το Αυτό κυριαρχείται από την αρχή της ηδονής, έχοντας την συνεχή τάση να αναζητάει την ηδονή και να αποφεύγει τον πόνο. Έτσι μπορούμε να φανταστούμε ότι συμμετέχει ενεργά στην κινητοποίηση του ψυχολογικού ανοσοποιητικού συστήματος για την αναζήτηση της ευχάριστης διάθεσης και την αποφυγή της δυσάρεστης.

Τα καλά νέα, λοιπόν, είναι πως όταν η ζωή αντιμετωπίζει τα πιο σκληρά χτυπήματά της, το ασυνείδητό μας θα πρέπει να εργάζεται υπερωρίες για να τα αντιστρέψει. Γι΄αυτό η ζωή συχνά δεν καταλήγει τόσο άσχημη όσο νομίζουμε. Σύντομα οι περισσότεροι από εμάς θα βρούμε τον κεφάτο δρόμο μας και πάλι με μια αναπήδηση στο βήμα μας, χάρη στην φιλεύσπλαχνη, αλλά συγκεκαλυμμένη εργασία του ψυχολογικού ανοσοποιητικού συστήματος.

Γεωργία Πανταζή ψυχολόγος Παντείου και εθελόντρια σε σταθμό με αυτιστικά παιδιά.